БЕЛАРУСКАЯ МОВА,
ЯК НАЙВАЖНЙШЫ СРОДАК КУЛЬТУРЫ БЕЛАРУСКАГА
НАРОДА
Духоуная самабытнасць кожнага народа
найперш выяуляецца у родным слове. Адносiны да
духоунай спадчыны свайго народа, да мовы продкау
выяуляюць агульную культуру i грамадзянскую
годнасць чалавека. Апош нi перапiс насельнiцтва
дау такiя вынiкi: роднай мовай назвалi бела рускую
амаль сем мiльенау чалавек. Бел. мовай
карыстаюцца у штодзен ным побыце у весцы i
горадзе. З набыццем статуса дзяржаунасцi, бел.
мова пачынае займаць належнае месца у афiцыйна-дзелавой
i навуковай сферах нашага жыцця. Беларусь-самабытны
куток славяншчыны са сваiмi традыцыямi, з
культурнымi i сацыяльна-эканамiчнымi здабыкамi i
неда хопамi сенняшнiх дзен. Гэта,як у люсры,
выяуляецца i у сучаснай б.м
БЕЛАРУСКАЯ МОВА
СЯРОД IНШЫХ МОУ СВЕТУ
Гiсторыя i кудьтура беларускага,
рускага i украiнскага народау цес на звязаны памiж
сабою. Iх мовы маюць адзiн корань развiцця-агульна
усходнеславянскую мову, з якой узялi пачатак тры
роднасныя мовы.Пра агульнасць усходеславянскiх
моу сведчыць вялiкая колькасць аднолька вых слоу
з адным i тым жа знычэннем. Бел. i укр. мове уласцiвы
прыс тауныя зычныя [в] i [г]. Мова i гiсторыя народа
знаходзяцца у цес най взаiмасувязi.
ПАХОДЖАННЕ БЕЛ.
МОВЫ I ГIСТАРЫЧНЫЯ УМОВЫ ЯЕ РАЗВIЦЦЯ
Бел. мова належыць да слвянскай
группы моу,якая дзелiцца на тры пад группы:
усходнеславянскую( беларуская, руская, украiнская),
заходнес лавянскую, паудневаславянскую.
Прыкладна да 6-7 ст. н.э.славяне,якiя жылi ад Дуная i
Одэра да Дона i Волгi, карысталiся адной мовай-агуль
наславянскай або агульнаславянскай мовай-асновай.
З 6 ст.пачалося вы дзяленне славянскiх моуных груп
i асобных славянскiх моу.З гэтага ча су бярэ
пачатак i усходнеславянская мова. Дзяржаунай
мовай Кiеускай Русi (9 ст.н.э.) стала мова, якая
сфармiравалася на аснове племянных дыялектау i у
навуцы атрымала назву агульнаусходнеславянскай
або ста ражытнарускай мовы. У 17 ст. пачалi фармiравацца
мясцовыя гаворкi, а з блiзкiх гаворак- дыялекты.
Мову 16-18 ст.называюць старабеларускай.
У 1840 Мiкалай 1 забаранiy бел. мову.1994 -
раунапрауе моу.
ПАНЯЦЦЕ ЛIТ. МОВЫ.
ВУСНАЯ I ПIСЬМОВАЯ ФОРМЫ ЛIТ. МОВЫ
Сучасная бел. лiт мова пачала фармiравацца
у 19 ст. на аснове жывой народнай мовы. Суч. бел. лiт.
мова- гэта апрацаваная,унармаваная мо ва, якая
абслугоувае усе сферы дзейнасцi людзей-культурнае
i грамад скае жыцце.Пiсьмовая форма-унiверсальны
сродак,якi аб'ядноувае усiх пiсьменных людзей.У
розных мясцовасцях гавораць па рознаму(iдзець),
але пiсаць павiнны у адпаведнасцi з правiламi(iдзе).Вусная
форма аб слугоувае надзенныя патрэбы людзей. У ей
могуць ужвацца гутарковыя словы, часцей за усе
простыя сказы, шмат няпоуных сказау.Лiт. мованармалiзавная.Лексiчныя
нормы-правiльнае карыстанне словамi i выраза мi(картопля-бульба).Фанетычныя
нормы-ужываннеформ слоу i асаблiвасцi спалучэння
слоу у словазлучэннях (лесу ала вучня, двух
чалавек але дзвюх жанчын).Арфаграфiчныя-аднолькавае
напiсанне (ду[п]б). Арфаэпi чныя-адзiнае вымауленне
гелосных i зычных гукау i iх спалучэнняу (на пеццы-на
печцы).
ЛIТ. МОВА I ДЫЯЛЕКТЫ
Дыялектная мова-гэта мова народных
гаворак.Група гаворак,блiзкiх па сваiх асаблiвацях
i пашыраных на пэунай тэрыторыi,называецца дыялек
там.На тэрыторыi Беларусi есць два дыялекты:пауночна-усходнi
i пауд нева-заходнi.Пауночна-усх. дыялект- гэта
гаворкi Вiцебскай, большай часткi Магiлеускай,пауночных
раенау Мiнскай вобласцi.Пауднева-заход нi - гэта
гаворкi паудневых раенау Мiнскай вобласцi,
большай часткi Гродзенскай i Гомельскай абласцей,
Брэсцкай вобласцi. Памiж гэтымi дыялектамi
знаходзяцца сярэднебеларускiя гаворкi(Ашмянскага,Валожын
скага i iнш.).
ФАНЕТЫЧНВЯ СIСТЭМА
БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ
Фанетыка-раздзел мовазнауства, якi
вывучае утварэнне гукау,iх класi фiкацыю,змяненне,чаргаванне,склад
i нацicк.У аснове суч.бел. алфав. ляжыць кiрылiца.У
алфавiце 32 лiтар,45 гукау.Не пад нацiскам галосныя
[о],[э] у бел. мовепры вымауленнi i напiсаннi пасля
цвердых зыч ных змяняюцца на а(аканне:мова-вымауленне,рэчка-рачулка).
Аканне не распаусюджваецца на значную колькасць
запазычаных слоу ( атэстат ). Асаблiвасцi
вымаулення ненацiскных [о],[э],[а] пасля мяккiх
зычных у першым складе перад нацiскам,супадзенне
iх у гуку [а],што на пiсь ме перадаецца праз я,называецца
яканнем(весела-вяселы,зелень-зялены)
Для бел. мовы характэрна дзеканне i
цеканне.
АРФАЭПIЯ I ЯЕ ЗАДАЧЫ.АСНОУНЫЯ
НОРМЫ БЕЛ.ЛIТ. ВЫМАУЛЕННЯ Арфаэпiя-навука,
якая вывучае вымауленне галосных,зычных i iх
спалу чэнняу.Бел.лiт. мова выступае у дзвюх
формах-вуснай i пiсьмовай. Для пiсьмовай разнавiднасцi
лiт.мовыуласцiвы правапiсныя (арфаграфiчныя) нормы,а
для вуснай-вымауленчыя(арфаэпiчныя).Лiтаратурным
вымауленнем -арфаэпiяй-называецца сукупнасць
правiл лiт. вымаулення.Напрыклад: нф месцы [о],[э],[а]
пасля цвердых i зацвярдзелых зычных не пад нацi
скам вымауляецца [а]:ногi-нага,воды-вада.
ФУНКЦЫЯНАЛЬНЫЯ
СТЫЛI БЕЛ
Кожная нацыянальная мова на працягу
свайго развiцця выпрацоувае i замацоувае
грамадска усвядомленыя нормы ужывання
выяуленчых сродкау, якiя з'яуляюцца асновай для
вылучэння функцыянальных стыляу бел. мовы.Бел. лiт.
мова развiваецца у вуснай i пiсьмовай разнавiднасцях,
у адпаведнасцi з гэтым вуснай мове адпавядае
размоуны стыль,а пicьмовай-кнiжныя стылi:мастацкi,
навуковы, публiцытычны i афiцыйна-дзелавы.
З ГIСТОРЫI
БЕЛАРУСКАЙ АРФАГРАФII
ПАНЯЦЦЕ ПРА
АРФАГРАФIЮ.ПРЫНЦЫПЫ БЕЛАРУСКАГА ПРАВАПIСУ
Арфаграфiя - сукупнасць правiл, якiя вызначаюць
правiльнае напiсанне слоу. Прыклад: у бел. мове
пры вымауленнi асобных спрадвечных слоу
адбывацца спрашчэнне спалучэнняу зычных:карыстацца-карысны.Не
вымауляецца i не пiшацца [д] у спалучэннях здн,рдн,рдц:праязны-язда,сэрца.
Не вымауляецца i не пiшацца [д] у спалучэннi
дт на канцы iншамоуных уласных назвау: Кранштат,Шмiт.
АГУЛЬНАУЖЫВАЛЬНАЯ ЛЕКСIКА I ЛЕКСIКА
АБМЕЖАВАНАГА УЖЫВАННЯ
Паводле сферы ужывання адрознiваеца
лексiка агульная-словы,якiмi карыстаюцца усе
носьбiты мовы i лексiка абмежеванага ужывання-словы,якi
мi карыстаюцца асобныя групы насельнiцтва. Да
лексiкi абм. ужыв.адносяцца словы дыялектныя,
спецыяльныя(навуковыя тэмiны i прафесiяналiзмы),
жаргонныя.
ЛЕКСIКА,ЯК РАЗДЗЕЛ
МОВАЗНАУСТВА.ГРАМАТЫЧНАЕ I ЛЕКСIЧНАЕ ЗНАЧЭННЕ
СЛОУ
Лексiка-сукупнасць слоу пэунай мовы.
Раздзел мовазнауства, якi вывучае слоунiавы
склад мовы-лексiку, называецца лексiкалогiяй. Лексiчнае
значэнне слова-яго змест,адлюсраванне у слове
той або iншай з'явы рэчаicнасцi (прадмета, якасцi,
дзеяння, стану):легенда-паданне пра пэуную асобу,
гiстарычную падзею.Граматычнае значэнне
удакладняе лексi- чнае i паказвае, што слова
належыць да пэунай часцiны мовы, можа (цi не можа)
змяняцца-скланяцца,спрагацца, можа (цi не можа)удзельнiчаць
у словаутварэннi.
АДНАЗНАЧНЫЯ I
МНАГАЗНАЧНЫЯ СЛОВЫ
У кожнай мове есць словы, якiя
называюць толькi адзiн прадмет,з'яву, дзеянне(алгарытм,запалка,вяселка);яны
называюцца адназначнымi.Словы, што назваюць два,тры
i больш прадметау,з'яу,дзеянняу называюцца мнагазначнымi
(хлеб). Мнагазначныя словы маюць прамое i
пераноснае значэнне.
СIНОНIМЫ, АНТОНIМЫ, АМОНIМЫ
Сiнонiмы-блiзказначныя словы i выразы,
якiя абазначаюць адно паняцце, але адрознiваюцца
адценнямi значэння або стылiстычнай афарбоукай (маланка,
блiскавiца). Антонiмы-словы адной часцiны мовы з
процiлеглым значэннем(святло-цемра,там-тут).Аманiмы-аднолькавыя
назвы розных прадметау,з'яу,дзеянняу(ласка,полька).Паронiмы-словы
адной часцiны мовы з гукавым i структурным
падпбенствам, ала з розным лексiчным значэннем (балотны-балоцiсты,цiкавы-цiкауны).
ЛЕКСIКА ПАВОДЛЕ ПАХОДЖАННЯ
Паводле паходжання усе словы бел.
мовы падзяляюцца на уласннабеларускiя i
запазычаныя.Уласнабеларускiх cлоу у суч. мове
вельмi многа, узнiклi яны у розныя перыяды фармiравання
бел. народнасцi i бел. нацыi на базе мясцовых
народных гаворак(бачыць,цiкавы,вымова).У суч. бел.
мове налiчваецца немала слоу, запазычаных з iншых
славянскiх i неславянскiх моу(айчына,кабета).Сярод
запазычанняу есць значная колькасць слоу лацiнскага,грэчаскага,англiйскага,лiтоускага
паходжання,якiя трапiлi у беларускую мову
непасрэдна або праз рускую i польскую мовы(ахвяра,дэмакрат,тыранiя).
ПАНЯЦЦЕ СТЫЛЯУ.СТЫЛIСТЫЧНЫЯ ПЛАСТЫ
ЛЕКСIКI
Усе словы суч. бел. мовы падзяляюцца
паводле стылiстычнай характэрыстыкi на
нейтральныя i стылiстычна афарбаваныя.Стылiстычна
афарбаваныя словытакiя словы, што не толькi
называюць прадметы,з'явы,падзеi,але адначасова
выражаюць дадатковыя эмацыянальна-экспрэсiуныя
адценнi(сонейка). Выкарыстанне стылiстычна
афарбаваных слоу звычайна абмяжоуваецца пэуным
стылем мовы.Гутарковыя словы ужываюцца
пераважна у вуснай i пiсьмовай гутарковай мове(акуратыст,доктарка).Кнiжныя
словы ужываюцца пераважна у пiсьмовай навуковай
цi публiцыстычнай мове(дыялектака,интэграл).У
складзе кнiжнай лексiкi вылучаюцца словы
высокага стылю,паэтычныя,архаiчныя.
АКТЫУНАЯ I ПАСIУНАЯ ЛЕКСIКА.НОВЫЯ I
УСТАРЭЛЫЯ СЛОВЫ
Словы, якiя у вынiку гiстарычнага развiцця
мовы выйшлi з актыунага ужытку,наз. устарэлымi:гiстарызмы
i архаiзмы.Гiстарызмы-словы,якiя абазначаюць
прадметы i паняццi мiнулых эпох(ваявода).Яны не
маюць сiнонi- мау у суч. мове.Архаiзмы-слловы,якiя
называюць прадметы i паняццi, iснуючыя i зараз,
але у iснуючай мове абазн. новымi словамi(лекарь).Неалагiзмы
-словы обо спалучэннi слоу,якое утворана для
абазначэння новага,раней невядомага прадмете
або паняцця.
ЗАПАЗЫЧАНАЯ ЛЕКСIКА.ПРЫКМЕТЫ
ЗАПАЗЫЧАННЯУ
Шматлiкiя запачынанныя словы так да3уно
i трывала увайшлi у склад лексiкi бел. мовы, што не
успрымаюцца як чужаземныя(блакiтны,кветка).
Большасць грэцызмау i лацiнiзмау-грамадска-палiтычныя
i юрыдычныя тэрмiны,тэрмiны навукi i культуры,назвы
разумовых паняццяу(акадэмiя, дэпутат).З рускай
мовы(асамблея),iнтэрнацыяныльныя(гуманiзм).
БЕЛАРУСКАЯ ЛЕКСIКАЛОГIЯ
Раздзел мовазнауства,якi вывучае
слоунiкавы склад мовы-лексiку,наз. лексiкалогiяй.Пяцiтомны
"Тлумачальны слоунiк бел. мовы" мае каля 100 000
слоу.
БЕЛАРУСКАЯ ФРАЗЕАЛОГIЯ
Фразеалагiзмы-устойлiвыя гатовыя
спалучэннi слоу з адзiным,цэласным значэннем(нi
слыху нi дыху).Да фразеалогii некаторыя вучоныя
адносяць прыказкi,прымаукi,крылатыя словы i
афарызмы.Прыказкi-кароткiя закончаныя выслоуi
павучальнага зместу(сем разоу адмерай-адзiн раз
адрэж). Прымаукi-вобразныя выслоуi,якiя
характэрызуюць канкрэтныя з'явы рэчаiснасцi i
вызначаюцца сiнтаксiчнай незакончанасцю(нi к сялу
нi к гораду).Крылатыя словы i афарызмы-трапныя яркiя
выразы або цытаты з творау вядомых грамадскiх
дзеячау,вучоных,пiсьменнiкау(каб сонца засланiць-вушэй
аслiных мала).
СЛОВАУТВАРЭННЕ.ЯГО РОЛЯ ВА
УЗБАГАЧЭННI ЛЕКСIКI БЕЛ. МОВЫ Марфемы-прыстаука,суфiкс,корань,канчатак.Словаутварэнне-раздзел
навукi аб мове,у якiм вывучаюцца будова слоу i
спосабы iх утварэння.Марфалагi чнае
словаутварэнне(у вынiку спалучэння марфем):суфiксальнае
(бярозабярэз-нiк);прыставачны (бегчы-пера-бегчы);прыставачна-суфiксальны
(акно -пад-акон-нiк);бяссуфiкснае (белы-бель).Складанне:асноваскладанне
(белагрывы);словаскладанне(малавядомы);асноваскладанне
з адначасовым далучэннем суфiкса (зернепагрузчык).Марфалагiчна-сiнтаксiчнае-пераход
слоу з адной часцiны мовы у другую.Семантычнае
утварэнне слова у вынiку набыцця iм i ншага
значэння (край).
ПРАДМЕТ IЗАДАЧЫ МАРФАЛОГII.СIСТЭМА
ЧАСЦIН МОВЫ
Марфалогiя-частка граматыкi,у якой
вывучаюцца часцiны мовы, правiлы змянення слоу i
форм слоу.Сiстэма часцiн мовы:САМАСТОЙНЫЯ:ЗмЕнНыЯ-скла
няльныя(назоунiк-рака,прыметнiк-мяккi,лiчэбнiк-два,займеннiк-я);спра
гальныя(дзеяслоу,дзеепрыметнiк,дзеепрыслоуе);НяЗмЕнНыЯ(прыслоуе).СЛУЖБОВЫЯ
(прыназоунiк,злучнiк,часцiца).ВЫКЛIЧНIК.
НЕСУПАДЗЕННЕ РОДУ I ЛIКУ НАЗОУНIКАУ У
БЕЛ. I РУС. МОВАХ
У сiтуацыi,калi людзi карыстаюцца бел. i
рус. мовамi,неабходна памятаць, што назоунiкi
крупы,чарнiцы,бруснiцы,дзверы,грудзi у бел. мове
маюць форму мн. лiку,а у рус.-адз. л.:крупа,черника,дверь,грудь.\Словы
ахапак, боль,гармонiк,жаль,медаль,насып,палын,пачак,подпiс,пыл,сабака,стэп,цень,
шынель у бел. мове належаць да мужчынскага роду,а
у рус.-да жаночага.Словы таполя,гусь,жырафа у бел
мове ж.р.,а у рус.-м.р.Несупадзенне у родзе назi
раецца часцей за усе тады,калi у абедзвюх мовах
словы аднаго значэння маюць рознае
афармленне(жыта н.р.-рожь.
АСАБЛIВАСЦI СКЛАНЕННЯ НАЗОУНIКАУ 2-ГА
СКЛ. У Р.СКЛ. МН. I АДЗ. ЛIКУ
Да 2-га скл. адносяцца наз. м.р. з
нулявым канчаткам,н.р. з канчаткамi -о(-е..),5 наз. на
-мя:полымя,бярэмя,цемя,вымя,стрэмя.У р.скл.
канчатак -а(-я) маюць назоунiкi,што абазначаюць
асоб,жывых iстот,канкрэтныя прад меты,арганiзацыi,прадпрыемствы,установы,населеныя
пункты,геаграфiчныя назвы,адзiнкi вымярэння,
навуковыя тэрмiны.Канчатак -а(-я) маюць усе назоунiкi
нiякага роду.Канчатак -у(-ю) характэрны для наз.,
што абазна чаюць зборныя прадметы,рэчывы,хiмiчныя
элементы,з'явы прыроды,стыхiйныя бедствы,прасторавыя
i часавыя паняццi,абстрактныя паняццi,якасцi,дзеяннi,
стан,грамадскiя фармацыi,навуковыя плынi.У мн.л.
наз. 2-га скл. маюць канчаткi -ау(-яу),-оу(-е..у);радзей
-эй(-ей).
АСАБЛIВАСЦI СКЛАНЕННЯ НАЗОУНIКАУ 2-ГА СКЛ.
У М.СКЛ. МН. I АДЗ. ЛIКУ
М.скл. наз 2-га скл. уласцiвы канчаткi -e,-i,-у,-ю,-ы.З
канчаткам -е ужываюцца неадушауленныя назоунiкi з
цвердай асновай i на г,х,якiя якiя царгуюцца з мяккiмi
з,с.Канчатак -i маюць назоунiкi з мяккаю асновай;канчатак
-ы -- з зацвярдзелай асновай.Канчатак -у(-ю) маюць
наз., што абозначаюць асоб,а таксама наз. на К i Г,Х,якiя
не чаргуюцца з мяккiмi з,с.Наз. мн.л. у м.скл. маюць
канчатак -ах(-ях).
УЖЫВАННЕ I ПРАВАПIС ПРЫМЕТНIКАУ
Прыметнiк-самастойная часцiна мовы,якая
абазначае прымету прадмета. Прыналежныя прыметнiкi,утвораныя
ад асноу назоунiкау м.р.,ужываюцца з суфiксамi -оу(-ау),-е..у(-еу):леснiкова
пасада.Прыналежныя прымет нiкi,утвораныя ад асноу
назоунiкау жаночага роду,ужываюцца з суфiк самi -iн(-ын):матчына
ласка,ваверчыны вочкi.Прыметнiкi з суфiксам -оу(-ау),-е..у(-еу),-iн(-ын),утвораныя
ад уласных iмен, пiшуцца з вялiкай лiтары:Коласавы
творы.Памяншальна-ласкальныя формы прыметнiкау з
суфiксамi -еньк,-аньк,-эньк пiшуцца з мяккiм знакам:новенькi.Мяккi
знак пiшацца перад суфiксамi у прыметнiках,утвораных
ад назвау месяцау i пор года на -нь:лiпеньскi.З
двума н пiшуцца прыметнiкi,утвораныя з дапамогай
суфiкса н ад назоунiкау з асновай на н:восень-асеннi;прыметнiкi,утвора
ныя ад назоунiкау на -мя:iмя-iменны,але полымя-палымяны;прыметнiкi
з суфiксамi -енн-,-энн-:вогненны.Прыметнiкi з суфiксамi
-ан-(-ян-),-iн- (-ын-) пiшуцца з адным н:драуляны,а
таксама юны,сцюдзены.У прыметнiках, утвораных ад
назоунiкау з дапамогай суфiксау -ск-,зычныя асноу
т,ц,ч,к у спалучэннi з суфiксальным с даюць ц:шавец-шавецкi.Караневае
д у спалучэннi з суфiксальным с вымауляецца як ц,а
пiшацца як д:горад-гарадскi. У прыметнiках,утвораных
ад геаграфiчных назвау,нацыянальнасцей i народнасцей
з асновай на г,к,х,з,ж,ш пры дапамозе суфiкса -ск-
зычны асновы назоунiка захоуваецца:таджык-таджыкскi,але
славацкi,калмыцкi,турэцкi. У прыметнiках,утвораных
пры дапамозе суфiкса -ск- ад назоунiкау,аснова якiх
канчаецца на с,пiшацца адно с:беларус-беларускi.Суфiкс
-ск- пi- шацца у прыметнiках,утв. ад наз. з асновай
на ш:таварыш-таварыскi.
ДЗЕЯСЛОУ I
ДЗЕЯСЛОУНЫЯ ФОРМЫ.АСАБЛIВАСЦI УТВАРЭННЯ I
УЖЫВАННЯ ДЗЕЕПРЫМЕТНIКАУ I ДЗЕЕПРЫСЛОУЯУ
Дзеяслоу-часцiна мовы,якая абазначае
дзеянне або стан прадмета як працэс. Дзеепрыметнiк-форма
дзеяслова,якая абазначае прымету або уласцiвасцьпрадмета(асобы)
паводле дзеяння.Дзеепрым. незалезн. стану пр.
часу утв.ад асновы iнфiнiтыва неперах. дзеясловау
закончанага трывання пры дапамозе суфiкса -л-:пасталець-пасталелы.Дзеепрым.
незалежн. стану пр. часу могуць утв. з дапамогай
суфiксау -ш-,-уш- ад асновы iнфiнiтыва перах. i
неперах. дзеясловау:узнiкнуць-узнiкшае.Дзеепрым.
залежнага стану пр. часу утвараюцца ад асновы iнфiнiтыва
перах. дзеясловау закон. трывання пры дапамозе
суфiксау -н-,-ан-,-ен-,-т-.Найбольш пашырана ужыванне
дзеепрым. пр. часу незалежн. i залежнага стану з
суфiксамi -л-,-н-,-ан-,-ен-,-е-. Дзеепрым з суф. -уш-,-ш-
ужываюцца абмежевана.Рэдкасныя у бел. мове дзеепрым.
залежн. i незалежн. стану цяперашняга часу.Няма у
бел. мове зваротн. дзеепрым.Дзеепрыслоуе-асобая
нязменная форма дзеяслова,якая абазначае
дадатковае дзеянне i паясняе дзеяслоу-выказнiк.Дзеепрысл.
незак. трыв. утв. ад асновы цяп. часу дзеясловау
незакон. трыв. з дапамогай суф. -учы- (-ючы-), ад
дзеясловау 1 спраж. i -ачы-(-ячы-) ад дзеясл. 2 спраж.:пiшуцьпiшучы.Дзеепрысл
закон. трыв. абазначаюць звычайна закончанае
дадатковае дзеянне,якое адбылося раней за
асноунае дзеянне,выражанная дзеясловамвыказнiкам.Дзеепрысл.
законч. трыв. утв. ад асновы iнфiнiтыва(або пр. часу)
дзеясловау законч. трыв. з дапамогай суф. -ушы- (пасля
галосных) i -шы- (пасля зычных):адчуць-адчуу-адчуушы.Нельга
у адным сказе ужываць дзеепрыслоуе i дзеяслоу
выказнiк, якiя абазначауць дзеяннi розных асоб або
прадметау: Iдучы дадому са станцыi,у яго часам з'яулялася
жаданне хутчэй зноу вярнуцца туды.У сказе можа
ужывацца не адно, а некалькi дзеепрысл.,якiя
адносяцца да аднаго дзеяслова- выказнiка i
абазначаюць дзеянне той самай асобы цi прадмета:Налюбаваушыся
баравiкамi,Лабановiч не спяшаючыся прыступiу да
сбору.
УЖЫВАННЕ ЛIЧЭБНIКАУ I ЗАЙМЕННIКАУ
Лiчэбнiкi адзiн(адна,адно,адны)
дапасуюцца да назоунiка у родзе,лiку i cклоне:адзiн
кiламетр,одно возера.Дапасуюцца да назоунiкау ва
усiх скло навых фомахтаксама лiчэбнiкi два(дзве),тры,чатыры:
два рублi.Дробавыя лi чэбнiкi утвараюцца з
колькаснага лiчэбнiка (у лiчнiку) i парадкавага лi-
чэбнiка(у назоунiку).Пры словах дзве,тры,чатыры
парадкавыя лiчэбнiкi cтаяць у назоуным склоне мн. лiку:дзве
пятыя.Лiчэбнiк можа стаяць перад назоунiкам i
пасля яго.У першым выпадку лiчэбнiк абазначае
дакладную колькасць цi дакладны парадак
прадметау пры пералiку,а у другiм - не= дакладную
колькасць.Асабовыя займеннiкi я i ты не маюць
формау роду, таму могуць быць аднесены да асоб
мужчынскага i жаночага роду.Займннiкi мы,вы
абазначаюць групу асоб,сярод якiх есць i той,хто
гаворыць або да каго звяртаюцца.Займ ен,яна,яно,яны
паказваюць не толькi на асобу, а i на прадмет,абстрактнае
паняцце.Адмоуныя займеннiкi нiхто,нiшто звычайна
ужываюцца,калi у сказе пры дзеяслове-выказнiку
есць адмоуе не:нiхто не ведау.Не канкрэтызуюцца,не
раскрываюцца у кантэксце i значэннi няпэуных
займеннiкау:нехта, нешта, нечым.
СЛУЖБОВЫЯ ЧАСЦIНЫ МОВЫ.АСАБЛIВАСЦI
УЖЫВАННЯ ПРЫНАЗОУНIКАУ Прыназоунiк-службовая
часцiна мовы,якая удакладняе значэннi ускосных
склонау назоунiка,займеннiка,лiчэбнiка.Самастойна
прыназоунiкi не ужываюцца,яны зауседы выступаюць
у спалучэннi з самастойнымi, пауназна чнымi словамi(у
пакоi).Прыназоунiк пра з вiнавальным склонам
адпавядае прыназоунiку о з месным склонам у рус.
мове:пра мацi-о матери.Прыназоунi ку за з творным
склонам у рускай мове адпавядае прыназоунiк па з
вiнаваль ным склонам у бел. мове:за ягодами-па
ягады.Пры выражэннi часавых i прасторавых адносiн
некаторыя прыназоунiкi ужываюцца парамi:ад-да,з-да,
з-на,з-у.Злучнiк-службовая часцiна мовы,якая
ужываецца для сувязi слоу, частак складанага
сказа.Злучальныя злучнiкi выражаюць розныя
сэнсавыя адносiны памiж сiнтаксiчнымi адзiнкамi i
падзяляюцца на спалучальныя(i, ды-у значэннi i,i-i,нi-нi,таксама,як-
так i);супрацiуныя(а,ды,але,аднак, затое,iнакш);пералiчальна-размеркавальныя(або,цi);далучальныя(дый,ды
i). Падпарадкаваныя злучнiкi звязваюць часткi
складанага сказа(калi,каб). Часцiцы-службовая часцiна
мовы,якая надае словам,словазлучэнням або сказам
дадатковыя сэнсавыя i эмацыянальныя адценнi.Разрады
часцiц: указальныя,удакладняльныя,абмежевальныя,сцвярджальныя,адмоуныя,
параунальныя,пабуджыльныя, узмацняльныя,пытальныя,клiчныя.
ПРАВАПIС ЧАСЦIЦ НЕ(НЯ) НI З РОЗНЫМI ЧАСЦIНАМI
МОВЫ
Не(ня) пiшацца разам:а) калi частка
слова без не(ня) не ужываецца:недахоп, неузабаве;б)калi
назоунiкi,прыметнiкi i прыслоуi з прыстаукай не(ня)
утвараюць новыя,з супрацьлеглым значэннем
словы:шчасце-няшчасце.Такiясловы звы чайна можна
замянiць сiнонiмамi без прыстаукi не-(ня-):няшчасце-бяда;в)
з поунымi дзеепрыметнiкамi,пры якiх няма залежных
слоу:незалiты каток;г) у неазначальных займеннiках
i прыслоуях нехта,нешта,,неяк,недзе.Часцiца не пiшацца
асобна:а)ад назоунiкау,прыметнiкау i прыслоуяу,калiесць
або падразумеваеца супрацьпастауленне :не
прауда, а хлусня;б)ад дзеясловау, дзеепрыслоуяу i
кароткiх дзеепрыметнiкау:не склау песню,не
склаушы песню, песня не складзена;в)ад поуных
дзеепрыметнiкау пры наяунасцi залежных слоу або
супрацьпастаулення са злучнiкам а:нескладзенная
(кiм?) паэтам песня;не складзенная,а толькi пачатая
песня.Часцiца нi са словамi пiшацца асобна. |