Вядомы
беларускi грамадскi i палiтычны дзеяч, публiтысцыст,
лiтаратуразнавец, мовазнавец i перакладчык Б.А.
Тарашкевiч нарадзiўся 20 студзеня 1892 г. у засценку
Мацюлiшкi (цяпер Лiтва). Скончыў гiсторыка - фiлалагiчны
факультэт Петраградскага ўнiверсiтэта (1916),
працаваў у iм прыват-дацэнтам грэчэскай i лацiнскай
моў. З 1918 г. загадваў культурна-асветнiцкiм
адзелам Пецярбургскага аддзялення Беларускага
нацыянальнага камiсарыята. У 1919 г. выкладаў
Беларускую i грэчаскую мовы ў Мiнскiм педiнстытуце,
у 1920 г. - загадваў беларускiм сектарам
дэпартамента асветы так званай Сярэдняй Лiтвы, у
1921 - 22 г. працаваў дырэктарам Вiленскай беларускай
гiмназii i быў адным з кiраўнiкоў Таварыства
беларускай школы. У 1922 г. выбраны паслом (дэпутатам)
сейма Польшчы, узначалiў у iм Беларускi пасольскi
клуб. За абарону правоў беларускага насельнiцтва
i палiтчную дзейнасць у студзенi 1927 г. арыштаваны i
асуджаны на 12 гадоў турэмнага зняволення. У 1930 г.
з мэтай дыскрэтытацыi яго выпусцiлi на волю, але
праз год зноў арыштавалi i ў лiстападзе 1932 г. асудзiлi
на 8 гадоў катаржнай турмы. У вераснi 1933 г. быў
абменены на савецкага палiтвязня i жыў Маскве,
працаваў у Мiжнародным аграрным iнстытуцце
загадчыкам адзела Польшчы i Прыбалтыкi. У маi 1937 г.
арыштаваны i па беспадстаўным абвiнавачаннi ў шпiёнскай
дзейнасцi на карысць Польшчы 29 лiстапада 1938 г.
расстраляны.
«Беларуская
граматыка для школ» Б.А. Тарашкевiча - праца, у
якой упершыню былi вызначаны правапiсныя i
граматычныя нормы сучаснай беларускай мовы.
Надрукавана ў 1918 г. паралельна кiрылаўскiмi i лацiнскiмi
лiтарамi ў знакамiтай друкарнi Марцiна Кухты ў
Вiльнi. Выхад яе найлепш адпавядаў задачам
нацыянальнага адраджэння беларускага народа,
сярод якiх асаблiва важнымi былi - упарадкаваць
выдавецкую справу i школьнае навучанне на роднай
мове.
Спробы
стварыць граматыку беларускай мовы,
распрацаваць правiлы перадачы яе на пiсьме рабiлiся
яшчэ ў мiнулым стагоддзi ў сувязi з друкаваннем
запiсаў фальклору i твораў тагачасных беларускiх
пiсьменнiкаў. Быў назапашаны вялiкi фактычны
матэрыял пра асаблiвасцi жывой гаворкi беларусаў.
Гэты матэрыял абагульнiў i папоўнiў Я.Ф. Карскi. Апiсанню
структуры жывой беларускай гаворкi (яе фанэтыкi,
марфалогii, сiнтаксысу) ен прысвяцiў тры кнiгi 2-га
тома манаграфii «Беларусы». Але правапiсныя i
граматычныя нормы беларускай мовы да выхаду
граматыкi Тарашкевiча заставалiся па сутнасцi
нераспрацаванымi. Грамадска-палiтычныя абставiны
не спрыялi спробам лiтаратурнай апрацоўкi
беларускай мовы, паколькi афiцыйна не
прызнавалася самастойнай мовай i друкаванне на
ёй усяляк абмяжоўвалася. Ды i практыка
беларускага кнiгадрукавання не магла адразу даць
адказ, якiя рысы з’яўляюцца найбольш тыповымi для
беларускай мовы i iх неабходна замацаваць у якасцi
яе лiтаратурных норм.Толькi на пачатку 20 ст., калi
выдавецкая справа на беларускай мове пашырылася
i склалiся пэўныя традыцыi беларускага кнiгадрукаваня,
стыхiйна выпрацавалiся асобныя правiлы пiсьма i
граматыкi, якiя, аднак, не былi апiсаны i замацаваны
адпаведным чынам, а таму нярэдка парушалiся. Гэта
прыводзiла да непаслядоўнасцi, разнабою ў друку,
перашкаджала навучанню беларускай мове.
З
прапановай стварыць граматыку беларускай мовы
звярнуўся Я. Купала ад iмя Беларускага
выдавецкага таварыства ў Вiльнi да Тарашкевiча
яшчэ ў 1913 г., калi той быў студэнтам 3-га курса
Пецярбургскага ўнiверсiтэта. Да напiсання
граматыкi, паводле слоў самога Тарашкевiча,
заахвочвай яго акадэмiк А.А. Шахматаў. Ён жа i кiраваў
працай Тарашкевiча над граматыкай. Значную
дапамогу аказаў яму i акадэмiк Я.Ф. Карскi. Сваiм
натхнiцелем у працы Тарашкевiч называў яшчэ
нямецкага прафесара-славiста Р. Абiхта, якi крыху
раней, але таксама ў 1918 г., выдаў на беларускай
мове невялiчкую брашуру «Просты спосаб стацца ў
кароткi час граматным».
Граматыку
Тарашкевiч выдаў ужо пасля заканчэння ўнiверсiтэта,
дзе атрымаў вучоную стэпень кандыдата фiлалогii.
Дасканальна спецыяльная падрыхтоўка аўтара,
дапамога такiх дасведчаных вучоных, як Шахматаў i
Карскi, - усё гэта спрыяла таму, што яго граматыка,
у адрозненнi ад iншых тагачасных беларускiх
граматык (Б. Пабочкi, А.Смолiч, А. Луцкевiча, Я.
Станкевiча), аказалася найбольш удалай.
Складзенная проста, з арыентацыяй на вучня, але
на высокiм навукова-метадычным узроўнi, яна
задаволiла найбольш надзенныя патрабаваннi
выдавецкай i школьнай практыкi, атрымала
ўсеагульнае прызнанне i тым самым надала
беларускай мове неабходную ёй унармаванасць.
У сваёй
працы Тарашкевiч выйшаў за мяжы ўласна граматыкi-марфалогii
i сiнтаксысу (як гэта было прынята ў тагачаснай лiнгвiстыцы).
Яго праца складаецца з наступных раздзелаў: 1. Гукi;
2. Часцiны мовы; 3. Падзел слова; 4. Правапiс; 5. Сказ.
Такiм чынам, апiсваюцца ўсе ўзроўнi моўнай сiстэмы
з пункту погляду iх нарматыўнасцi, правiл перадачы
на пiсьме. Гэта хоць i сцiслы, але поўны падручнiк
беларускай мовы. Правiлы ў iх сфармуляваны
дакладна,даходлiва, iлюструюцца прыкладамi. Для iх
замацавання даюцца заданнi з тэкстам, узятымi з
твораў беларускiх пiсьменнiкаў i фальклору.
Тарашкевiч
здолеў, як нiхто да гэтага, выявiць галоўныя
заканамернасцi беларускай лiтаратурная мовы, гiстарычна-абумоўленную
сувязь яе фанэтыка-граматычных рыс найперш з
цэнтральнымi беларускiмi гаворкамi. Улiчваючы
традыцыi беларускага кнiгадрукавання, ён
замацававу фанетычны прынцып напiсання галосных,
а для перадачы зычных - марфалагiчны, з некаторымi
адхiленнямi ў бок фанетычнага прынцыпу, каб
адлюстраваць спцеыфiку беларускай мовы. Асобна
быў распрацаваны правапiс запазычаных слоў у
адпаведнасцi з тым, наколькi яны асiмiлiравалiся з
беларускай мовай: тыя, што ўжываюцца даўно, пiшуцца,
як вымаўляюцца, а тыя, «што ўжываюцца ў кнiжках i ў
кнiжнай мове i да народу не дайшлi або дайшлi
нядаўна», захоўваюць на пiсьме пэўныя адметнасцi
той мовы, з якой яны ўзяты. Увогуле правiльна былi
вызначаны галоўныя граматычныя катэгорыi
беларускай мовы, характэрныя для яе формы
словазмянення.
Сфармуляваная
ў граматыцы правiлы атрымалi ўсеагульнае
прызнанне, многiя замацавалiся ў сучаснай
беларускай лiтаратурнай мове. Аднак некаторыя з iх
былi не зусiм добра распрацаваны. Збыткоўнымi
аказалiся асноўныя катэгорыi i паралельныя формы
скланення i спражэння, якiя аўтар уводзiў, каб
адлюстраваць спецыфiку беларускай мовы або i па
той прычыне, што некаторыя тыповыя рысы яе на тыя
часы яшэ выразна не вызначалiся. Аўтар усведамляў,
што зрабiў толькi пачатак нармалiзацыi беларускай
мовы, што патрыбна далейшае ўдасканаленне яе
норм. Рыхтуючы 5-е выданне граматыкi, ён значна
перепрацаваў i дапоўнiў яе. На аснове граматыкi
Тарашкевiча хутка сталi выходзiць падручнiкi
беларускай мовы iншых аўтараў. З выхадам граматыкi
Тарашкевiча пачаўся працэс стабiлiзацыi норм
сучаснай беларускай лiтаратурнай мовы, быў
створаны грунт для яе далейшай граматычнай
распрацоўкi, удасканалення ўласцiвых ёй
структурных элементаў.
У 1991 г.
выдавецтва «Народная асвета» узнавiла 5-е(1929)
выданне граматыкi факсiмiльным спосабам.
Лiтаратура: Б.I.Сачанка,
Беларуская мова, Энцыклапедыя |